» بررسی روابط تجاری ایران و هند

هومان باقرپور نجف آباد           

دانشجوی دکترا اقتصاد کشاورزی میسور هند

تحولات روابط دو کشور هند و ایران در قرن بیست و یکم تاثیر پذیر از عوامل مختلف بوده است. اصلی ترین موارد همکاری میان ایران و هند در زمینه های اقتصادی، انرژی، فرهنگی می باشد.

روابط دو جانبه ايران و هند در طي سالهاي اخير روند مثبت،تفاهم و همكاري را طي كرده است. از ديدگاه هند،جمهوري اسلامي ايران يكي از منابع مهم انرژي در منطقه و يكي از مهمترين راههاي ترانزيت كالا جهت ورود به بازارهاي كشورهاي آسيايي مركزي مي باشد و با توجه به اشتراكات فرهنگي و تاريخي دوكشور،محبوبيت و نفوذ ايران در بين مسلمانان شبه قاره هند و اهميت ايران در منطقه خليج فارس به گسترش روابط با جمهوري اسلامي ايران از لحاظ امنيتي و به عنوان يكي از عوامل برقرار كننده صلح و ثبات در منطقه ارج مي گذارد.

هند که پروسه تبدیل شدن به قدرتی بزرگ در سطح جهانی را در سر می پروراند تداوم رشد اقتصادی سریع و تولید ثروت در مقایسه با سایر کشورها از اهمیت اساسی برخوردار گردیده است و ایران با برخورداری از سومین ذخایر نفت و دومین ذخایر گاز جهان از قابلیت های بسیار زیادی برای پاسخگویی به این دغدغه استراتژیک هند برخوردار است و بر این اساس حوزه انرژی را می توان مهمترین حوزه ظرفیت ساز در روابط اقتصادی تجاری دو کشور به شمار آورده و پیشنهاد احداث خط لوله گاز ایران به هند از طریق پاکستان یکی از بزرگ ترین حوزه های همکاری میان ایران و هند بوده و همچنین تشکیل کریدور شمال و جنوب با مشارکت روسیه - ایران - هند که موافقت نامه آن در سال 2000 امضا گردیده که این کریدور بخشی از ابتکار هند و ایران به منظور تسهیل انتقال کالا از هند به آسیای مرکزی و روسیه است که امکان انتقال کالا از بندرهای هند را به بندرعباس و یا احتمالاً در آینده به چهار بهار فراهم می سازد.

رشد سریع اقتصادی هند، این کشور را به یکی از قطب های اقتصادی جهان در آینده نزدیک تبدیل خواهد کرد. از این لحاظ تقویت روابط اقتصادی ایران و هند به نفع منافع دو کشور است و می تواند نقش مهمی در ثبات و امنیت منطقه داشته باشد.

امروزه منطقه خاورمیانه و به خصوص خلیج‌فارس، نقطه اصلی ورود ایران به جهان شرق و غرب و دنیای آزاد است. خلیج‌فارس نقطه تلاقی منافع اقتصادی، سیاسی- امنیتی و استراتژیک ایران از یک سو و  دهانه ورود ایران به اقیانوس هند و آرام و محور اصلی "توسعه آسیایی" و امنیت انرژی و ثبات منطقه‌ای  از سوی دیگر است.
 

در این میان هند و ایران به عنوان دو کشور تاثیر گذار و قدرتمند آسیایی، دارای اشتراکات و روابط تاریخی_فرهنگی بسیاری می باشند که این اشتراکات دو کشور را همواره به گسترش آن ها تشویق نموده است. جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند می گوید: در طول سالیان متمادی هیچ کشوری همچون ایران بر فرهنگ و مردم هند تاثیر نگذاشته است. زبان فارسی بیش از هفت قرن زبان رسمی مردم هند و دربار آن بوده است و تنیدگی فرهنگی ایران و هند قابل قیاس با دیگر کشورها نیست.

هند با جمعیتی بیش از یک میلیارد و دویست میلیون نفر و وسعت سرزمینی به انداره بیش از دو برابر ایران با یک دهه رشد اقتصادی هشت درصدی و عضویت در باشگاه هسته ای دارای توانایی بالایی در تاثیر گذاری منطقه ای و حتی جهانی است. زیرا دارای مولفه های اصلی قدرت یعنی وسعت، جمعیت و قدرت نظامی است.

هند دارای چهارمین اقتصاد بزرگ دنیا، دومین کشور پر جمعیت پس از چین و دارای تولید ناخالص داخلی با ارزش اسمی 676/1 تریلیون دلار و یازدهمین اقتصاد بزرگ دنیا برحسب نرخ ارز بازار است. به این ترتیب رشد اقتصادی متوسط هند در دو دهه گذشته 5/8 درصد بوده که در سال های 2012-2011 ، زمانی که بسیاری از کشورها کماکان با مشکلات اقتصادی مواجه هستند به رقم قابل توجه 1/6 درصد رسیده است. این میزان رشد اقتصادی بسیار نزدیک به رشد اقتصادی کشور همسایه خود یعنی چین است.

گرچه هنوز بیش از 34 درصد مردم هند کمتر از یک دلار در روز درآمد دارند  و حدود هشتاد درصد مردم این کشور با کمتر از دو دلار در روز و بیش از سیصد میلیون نفر زیر خط فقر زندگی می کنند، اما پیشرفت اقتصادی، باعث شده  کارشناسان رشد اقتصادی 10 درصد را برای سال های آتی هند پیش بینی کنند و به دلیل همین رشد سریع اقتصادی، مصرف انرژی در هند به میزان شش برابر افزایش یافته است. همین امر موجب شده که هند همواره از مهم ترین خریدارن نفتی ایران باشد. بنابراین پتانسیل بالایی برای گسترش روابط دو کشور وجود دارد
هند از جمله كشورهايي بوده كه بعد از تشديد تحريمهاي بين‌المللي عليه كشورمان به شيوه‌هاي مختلف روابط اقتصادي و تجاري خود را با كشورمان حفظ كرده است. هند يكي از خريداران بزرگ نفت خام ايران به شمار مي‌رود وﺭﻭﺯﺍﻧﻪ 350 ﺗﺎ 400 ﻫﺰﺍﺭ ﺑﺸﻜﻪﻧﻔﺖ ﺍﺯ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺧﺮﻳﺪﺍﺭﻱ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻳﻚ ﺳــﺎﻝ ﮔﺬﺷــﺘﻪ ﺑﻪ ﺩﻟﻴﻞ ﻓﺸﺎﺭﻫﺎﻱ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺩﺭﻣﺒﺎﺩﻻﺕ ﭘﻮﻟﻲ ﺑﻴﻦدوﻛﺸﻮﺭ ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﺍﻳﺠﺎﺩ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﻝ ﮔﺬﺷــﺘﻪ ﺣﺪﻭﺩ 5/5 ﻣﻴﻠﻴﺎﺭﺩ ﺩﻻﺭﺍﺯ ﭘﻮﻝ ﻧﻔﺖ ﺻﺎﺩﺭﺍﺗﻲ ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺑﺎﻧﻚ ﻫﺎﻱ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﺒﺎﺩﻟﻪ ﺷﺪ ﭘــﺲ ﺍﺯ ﺭﺍﻳﺰﻧﻲ ﻫــﺎﻱﺻــﻮﺭﺕ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻴﻦ2 ﻛﺸــﻮﺭ ﺑﺮﺍﻱ ﭘﺮﺩﺍﺧﺖ ﭘﻮﻝ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﺭﻭﭘﻴﻪ، ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺍﺗﺨﺎﺫ ﺷــﺪﻛﻪ ﻗﺮﺍﺭ ﺍﺳﺖ 45 ﺩﺭﺻﺪ ﻓﺮﻭﺵ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﺭﻭﭘﻴﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﻣﻘﺪﺍﺭ ﺑــﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﺗﻬﺎﺗﺮ ﻛﺎﻻ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺑﻮﺩ. ﺩﺭﺣﺎﻝ ﺣﺎﺿﺮ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﺍﺯﺍﻱ ﻓﺮﻭﺵ ﻧﻔﺖ ﺑﺎ ﺗﻬﺎﺗﺮ ﺑﺮﻧﺞ،گندم، ﭼﺎﻱ، ﻛﺎﻻﻫﺎﻱ ﻛﺸــﺎﻭﺭﺯﻱ ﻭﻋﻠﻮﻓﻪ ﺩﺍﻡ ﻭﺍﺭﺩ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺍﺳﺎﺱ ﺗﻮﺍﻓﻖ ﺍﺧﻴﺮ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﺎﺭﺩ ﺩﻻﺭ ﺗﻬﺎﺗﺮ ﻛﺎﻻ ﻭ ﻧﻔﺖ ﻣﻴﺎﻥﺍﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﻫﻨﺪ ﺻﻮﺭﺕ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﺩ.

آمارها نشان میدهد در سال 2009  روابط تجاری ایران و هند کاهش یافته و از مذاکرات خط لوله صلح نیز کنار کشیده اند و شرکتهای هندی که فروشنده بنزین به ایران بودند از فروش بنزین به ایران خودداری کردند، اما آمار گمرک ايران نشان مي دهد حجم روابط تجاري غيرنفتي ايران و هند در سال 1390 با رشد بيش از 27 درصدي به حدود چهار ميليارد دلار رسيد. اين در حالي است که اگر صادرات نفت ايران را به هند لحاظ کنيم، کل حجم تجارت بين دو کشور بسيار بيشتر شده و به چيزي حدود 16 ميليارد دلار مي رسد.هند به دليل روابطش با ايران از سوي آمريکا به شدت تحت فشار قرار گرفته، اما دهلي نو براي رشد اقتصادي خود به نفت خام ايران نياز دارد. ايران حدود 12 درصد از نياز انرژي هند را تامين مي کند.براساس آمار گمرك ايران، حجم تجارت غيرنفتي ايران و هند از اندكي بيش از سه ميليارد دلار در سال 1389 با افزايش1/27 درصدي به بيش از9/3 ميليارد دلار در سال گذشته رسيد.آمار نشان مي‌دهد كه صادرات ايران به هند در سال گذشته 51 درصد افزايش يافته و به بيش از7/2 ميليارد دلار رسيد. در حالي كه واردات ايران از هند با كاهش1/7 درصدي بالغ بر1/1 ميليارد دلار شد. ايران در تجارت با هند با تراز تجاري مثبت5/1 ميليارد دلاري روبروست.كود اوره، آمونياک بدون آب، متانول، بوتان و پروپان مايع شده، فرآورده‌هاي داراي 70 درصد نفت يا روغنهاي معدني قيري، گريد بطري، اکليل بنزن خطي، روغن صنعتي، گل گوگرد، محصولات آهني و فولادي، سرب تصفيه شده، روي، استيرن، قير نفت، موم پارافين، اورتواکسيلن، فورآلدئيد، پارااکسيلن، پسته، تولوئن، موم‌هاي نفتي و معدني، گريس، آلومينيوم، اسيد استيک و خرما عمده‌ترين محصولات صادراتي ايران به هند در سال گذشته بودند . براساس آمار سال 2011 هند نوزدهمين كشور جهان از لحاظ حجم صادرات بود. اين کشور همچنين دهمين واردكننده بزرگ در جهان محسوب مي‌شود. هند از نظر حجم توليد ناخالص داخلي نيز در رتبه يازدهم دنيا جاي گرفته است.همچنين آمار گمرک ايران نشان مي دهد که در چهار ماه نخست 1391 حجم روابط تجاري غيرنفتي ايران و هند به بيش از 1/1 ميليارد دلار رسيد. در اين مدت صادرات ايران به هند به حدود 707 ميليون دلار رسيد، در حالي که واردات ايران از هند بالغ بر 470 ميليون دلار شد.

هندوستان سالانه 2/2 ميليون تن برنج به دنيا صادر مي‌كند كه بيش از يك ميليون تن آن به ايران مي‌رود. رييس فدراسيون سازمان‌هاي صادركننده هند همچنين ايران را مصرف‌كننده عمده چاي هند خوانده و اعلام كرد كه سالانه 15 ميليون كيلو چاي از هند به طور مستقيم وارد ايران مي‌شود و اين در حالي است كه 50   ميليون كيلو چاي هندي هم به صورت غيرمستقيم وارد ايران مي‌شود

ارزیابی ها نشان می دهد که گرچه هند اولویت سیاست خارجی خود را بر مبنای روابط با قدرت های بزرگ قرار داده است اما به دلایل متعددی حاضر به چشم پوشی از روابط خود با تهران نیست و افزایش قدرت منطقه ای هند، در جهت منافع تهران است. ضمن آنکه ایران می تواند از حضور هند در مجامع بین المللی در جهت منافع خود استفاده کند و اثرات منفی فشارهای غرب را بر خود کاهش دهد.
  

روابط ایران و هند در زمینه های متعدد در حال رشد است. نمونه بارز آن را در نشست اخیر سران غیر متعهدها در تهران شاهد بودیم که هند به منظور شرکت در این اجلاس همراه با هیاتی عالی رتبه 250 نفری وارد ایران شد. در این راستا سفیر جمهوری اسلامی در هند نیز بر نگاه مثبت و فرامنطقه ای هند به ایران تأکید کرده است. به هر حال آنچه مشهود است دولتمردان هندی علاقه زیادی بر گسترش روابط دو کشور دارند و در بحث هسته ای ایران، هند همواره خواستار حل و فصل موضوع از طریق گفتگو با محوریت آژانس انرژی اتمی و به دور از هرگونه تشنج بوده است.  همین مسئله می تواند تاثیر زیادی بر ثبات منطقه داشته باشد. 

به این ترتیب با افزایش مراودات سیاسی و اقتصادی میان ایران و هند، شاهد شکل گیری "الگوی مشارکتی" در روابط دو کشور هستیم. به طوری که با توجه به مقدورات و نیاز های داخلی  هند، این کشور به دلیل نیاز شدید به انرژی بدون در نظر داشتن ملاحظه آمریکا به همکاری و توسعه مناسبات خود با ایران ادامه می دهد. ضمن آنکه ایران دارای بازار مصرف خوبی برای محصولات هندی است و خود ایران دارای موقعیت جغرافیایی بسیار مناسبی برای دسترسی هند از طریق خلیج فارس، به آسیای مرکزی و قفقاز است که فرصت بسیار مناسبی برای ایران و سایر کشورهای منطقه برای سرمایه گذاری، گسترش و حفظ روابط با هند و سایر ملل محسوب می شود..

در نهایت اینکه تلاش ایران و هند در جهت تقویت روابط اقتصادی در راستای منافع دو کشور خواهد بود. از این لحاظ که  گسترش روابط  سیاسی- اقتصادی ایران و هند، با توجه به اولویت دادن به اشتراکات می تواند به گسترش روابط امنیتی و پیوند منافع و امنیت متقابل میان دو کشور منجر شود. همچنین گسترش روابط دو کشور نقش مهمی در ثبات و امنیت منطقه خواهد داشت.